Calvijns betekenis
Wat betekent Calvijn vandaag?
Johannes Calvijn
Met Luther wilde Calvijn de Bijbel voor zichzelf laten spreken. Niet wat leert de kerk, maar wat willen de Bijbelschrijvers eigenlijk zeggen? Calvijn ziet de Bijbelschrijvers als een soort klerken van de Heilige Geest. Daarin ligt volgens Calvijn ook de diepe eenheid van het Oude en Nieuwe Testament. Graag geef ik hieronder het woord aan de vice-preses van de Protestantse Kerk in Nederland. Het is een zeer uitvoerig verslag van haar lezing die ik nu in overleg met haar een plaatsje geef op deze site.
Calvijn
Wat is de betekenis nog van Calvijn voor vandaag?
Soms wordt die vraag mij gesteld. Op de jaarlijkse appèldag van de vereniging Confessioneel Gereformeerd Beraad in Nijkerk heeft de vice-voorzitter van de Protestantse Kerk in Nederland, mevr.Ds.A.Haasnoot een bijzonder heldere lezing gehouden over de betekenis van Calvijn voor onze tijd.
Ds.A.Haasnoot, vice preses van de Prot. Kerk in Nederland
Ik ga nu uit deze lezing het een en ander vertellen aan de nieuwsgierige vragenstellers.
De belangstelling voor Calvijn is meer dan een hype. Volgens Amerikaanse theologen zijn de kernpunten van het Calvinisme o.a. de totale verdorvenheid van de mens, de onvoorwaardelijke verkiezing, de onweerstaanbare genade en de volharding der heiligen.
Het gaat in al deze punten over die zaken, die we (Godzijdank) niet in de hand hebben.
De maakbaarheid van een geschonden wereld blijkt een illusie. Ons heil kunnen we niet bewerkstelligen. Ook het onheil hebben we niet in eigen hand. En zo diep kunnen wij niet vallen of onder ons zijn Eeuwige armen.
De autonomie van de mens wordt in de theologie van Calvijn stevig gerelativeerd. Wat is dat een opluchting! We hebben God niet in onze broekzak. We kunnen Hem niet manipuleren. Hij is geen mens.
Toch ligt in deze punten niet in de eerste plaats de actualiteit van Calvijn.
Persoonlijke relatie
De actualiteit van Calvijn ligt in het beklemtonen van de mystieke gemeenschap met Christus, in de unio mystica. Het geloof in Jezus Christus is niet allereerst het beamen van allerlei waarheden, maar het is een persoonlijke relatie: de Weg die God door Jezus Christus ons wijst in de Geest. We kunnen God kennen, niet alleen met ons verstand, niet alleen met de ratio, maar met ons hart. Wij kunnen God ervaren. De actualiteit daarvan is gelegen in twee punten:
1) God is een Persoon
Daarmee wordt niet bedoeld een man met een baard op een wolk, zoals sommige mensen wel eens denigrerend zeggen.
Alsof dat beeld van God ooit in de kerk gegolden heeft. God bestaat als Persoon en zo kunnen we Hem ervaren. Hij heeft ‘ eigenschappen’ . God spreekt, Hij hoort, Hij handelt.
In onze tijd zien we een geweldige opkomst van allerlei vormen van religie. Binnen de menselijke geest is er een zeker besef van de godheid aanwezig.
Calvijn noemt dit besef de sensus divinitatis, godsbesef. Daarbij lijkt het veelal te gaan om ‘het goddelijke’, ‘inspiratie’, ‘spiritualiteit’.
Ervaringen die mensen hebben en die uitgaan boven het ‘gewone’ worden in verband gebracht met ‘kosmische energie’, ‘het gevoel dat alles met alles is verbonden’. Als men het al heeft over Christus, dan gaat het over ‘de Christusgeest’ die zichtbaar wordt in ervaringen van liefde, van ‘het je goed voelen’ etc.
Weliswaar zijn deze bewegingen de ‘onbetaalde rekeningen’ van de kerk.Iemand schreef onlangs dat veel preken goed zouden passen in bijeenkomsten van het Humanistisch Verbond.
Wij zijn met elkaar ver bonden met de bloedband van Jezus Christus, maar we zijn als kerk geen Humanistisch Verbond. Jezus is daarin hoogstens nog een bron van inspiratie voor het maatschappelijk handelen. De kerk wordt daarin niet meer gezien als de gemeenschap van hen die bij Jezus Christus horen,of, om met Karl Barth te spreken, als de aardse verschijningsvorm van het lichaam van Christus, maar als een maatschappelijke organisatie tot nut van het algemeen.
De grote vragen van het leven met betrekking tot lijden, ziekte en dood worden hoogstens nog ter sprake gebracht als aanleiding om aandacht te hebben voor elkaar.
En wanneer er gesproken wordt over God, over Jezus, over de Heilige Geest dan gaat het op een rationele manier. De kerk lijkt soms op een debatingclub die zich bezig houdt met de vraag of je de opstanding van Jezus letterlijk of figuurlijk moet verstaan. Of en hoe de evolutietheorie zich laat inpassen in het christelijk geloof enz.
Enige troost
De kernvraag wordt daarmee ontweken:Wat is uw/jouw enige troost in leven en sterven?
Dat is niet een vraag van de menselijke ratio en ons verlichtingsdenken. In dit verlichtingsdenken hebben we ons verstand tot een god gemaakt: alles is ondergeschikt aan die god, terwijl we de God van Hemel en Aarde buiten spel proberen te zetten.
Onze eigen gemaakte (rationele en materiële) goden geven geen antwoord op de vraag naar je diepste identiteit. Wanneer in de prediking van de kerk daaraan voorbij wordt gegaan, namelijk aan de diepste identiteit- of slechts een menselijk aftreksel aan ideeën wordt geboden maakt de kerk zichzelf overbodig en gaan de mensen zelf op zoek naar antwoorden.
2) Concrete werkelijkheid
Dat is het tweede punt. Wanneer we spreken over God, gaat het over een concrete werkelijkheid.
Calvijn heeft ons geleerd, dat de Bijbel een boek is. God heeft zich bekendgemaakt aan Israël in de concrete geschiedenis van een volk en een land.
Voor Calvijn is de boodschap van Mozes en de Profeten in de eerste plaats aan het historische Israël gericht. De concreetheid van Gods openbaring aan het concrete, aardse Israël en de concrete werkelijkheid van Gods presentie in Jezus van Nazareth gaan bij Calvijn hand in hand. Jezus is een concrete mens, die heeft geleefd, is gestorven en begraven en – Gode zij dank, is opgestaan. Gods handelen is concreet, niet vaag of ingewikkeld, maar te verstaan voor eenvoudige mensen. Dit concrete spreken over God hebben we in onze actuele situatie meer dan nodig.
In het hedendaagse spreken over religie valt op, dat er over God zo algemeen wordt gesproken.”God” en “Jezus” zijn in feite begrippen geworden, lege begrippen die wij zelf vanuit onze ervaring en vanuit ons gevoel mogen inkleuren. Het is ook heel makkelijk, want zo maken wij onze eigen god naar onze eigen maatstaven en wensen. God die past in onze individuele wensen.
Het resultaat van dat alles is, dat mensen in feite slechts luisteren naar zichzelf. Het begint met ons en het eindigt met ons, zo komen ook vele theologen in de problemen en eindigen in een geloofscrisis. Hoe lang houdt deze nieuwe gevoelscrisis stand? Hoe gaat dat in tijden van werkelijke crisis?
Als je daadwerkelijk niets meer in handen hebt, behalve je leven. Wat, ja wie zul je dan aanroepen? En in wiens voetspoor zul je dan gaan?God als Persoon en God in alle concreetheid zijn de twee punten uit de erfenis van Calvijn, die hoogst actueel zijn.
Bij dat alles draait het in feite om het werkelijk kunnen ervaren van God, niet het goddelijke, maar de God van Abraham, Isaak en Jakob, de Drie-enige God, de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.
Een mens die leeft in gehoorzaamheid aan Jezus Christus ontdekt soms tot zijn vreugde dat hij goede werken doet. De gezonde gereformeerde christen heeft het lef dat hij meteen de hele hangmat van zijn aardse, tijdelijke bestaan vastmaakt in de eeuwigheid.
Hij is zo rotsvast overtuigd van de genade, waardoor de goddeloze gerechtvaardigd wordt, dat hij met overtuiging spreekt van de volharding van de heilige en in deze overtuiging onmetelijk vrolijk is!
Dit is een aangelegen punt, dat hoogst actueel is. God maakt zich bekend aan Israël,in Jezus Christus en ook aan mij. Ik mag de werkelijkheid van deze God ervaren in mijn leven
Heilig Avondmaal
Mijn collega legt ook bij de viering van het Heilig Avondmaal alle nadruk op de concrete aanwezigheid van Christus.
Wij hebben wel eens gedacht dat Calvijns opvatting van het Avondmaal dichter bij Zwingli dan bij Luther zou staan.
Brood blijft immers brood en wijn blijft wijn.
Bij de viering van het Avondmaal zou het veel meer gaan om een herdenken, dan om het vieren van de gemeenschap met Christus.
Maar Christus is niet louter symbolisch aanwezig bij de viering van het Avondmaal.
Concreet en tastbaar
Zijn aanwezigheid is concreet en tastbaar. Bij Calvijn gaat het juist daarom: om de concrete aanwezigheid van Christus door de Heilige Geest. In de woorden van Catechismus van Geneve (vraag en antwoord 353): Hebben we in het avondmaal alleen het getuigenis van de bovengenoemde gemeenschap met Christus? Het antwoord is dan:
Daar Jezus Christus de waarheid is, mogen we niet twijfelen, dat de beloften die Hij in het Avondmaal doet, ook vervuld worden.
Daarom twijfel ik dus niet, dat Hij ons deelgenoot maakt aan zijn eigen wezen om ons met zichzelf in één leven te verenigen”.
Dan gaat de catechismus van Genève verder: hoe kan dat dan, immers het lichaam van Jezus Christus is in de hemel en wij zijn in vreemdelingschap op aarde.
Het antwoord is dan: door de onbegrijpelijke kracht van zijn Geest, die verenigt wat in ruimte gescheiden is: God geeft zichzelf aan mensen. De verhoogde Christus is zelf aanwezig in het avondmaal door zijn Geest.
Daarbij gaat het om een werkelijke aanwezigheid.
Want de Geest is de band door wie Christus zichzelf aan ons verbindt, zegt Calvijn in Institutie III,3,1. God is dus te ervaren.
God kennen in een belevingscultuur
Wij kunnen God kennen. De actualiteit van het gereformeerd protestantisme ligt op dit punt. Het lijkt erop, alsof wij de zoektocht van mensen van vandaag naar inspiratie, naar het ‘goddelijke’ vanaf een afstandje bekijken zonder ons zelf in het gesprek te mengen, terwijl we zoveel in huis hebben!